Strane invazivne vrste – sve veća prijetnja biološkoj raznovrsnosti
Strane invazivne vrste danas postaju sve značajniji ekološki i socio-ekonomski problem u svijetu. Ove vrste imaju izrazito negativan uticaj u prirodi dovodeći do poremećaja prirodne ravnoteže u mnogim ekosistemima, usljed čega se brojne autohtone vrste mogu naći u opasnosti od izumiranja.
Šta su to strane invazivne vrste? Strana (alohtona, nenativna, nezavičajna, egzotična, introducirana, unesena) vrsta je ona vrsta koja prirodno ne živi na određenom području, nego je u njega dospjela ili može dospjeti namjernim ili nenamjernim unošenjem od strane čovjeka. Ukoliko naseljavanje strane vrste negativno utiče na biološku raznovrsnost, zdravlje ljudi ili pričinjava ekonomsku štetu na području na koje je unesena, tada tu vrstu smatramo invazivnom.
Strane invazivne vrste uključuju vrste koje pripadaju svim većim taksonomskim grupama i obuhvataju viruse, gljive, alge, mahovine, paprati, više biljke, beskičmenjake, ribe, vodozemce, gmizavce, ptice i sisare. Unutar svih ovih grupa nalaze se brojne vrste koje imaju potencijal da postanu invazivne u nekom ekosistemu i negativno utiču na autohtoni biodiverzitet na direktan ili indirektan način. Procjenjuje se da i do 10% od oko 300.000 u svijetu poznatih vrsta viših biljaka može postati invazivno unošenjem u nove ekosisteme.
Iako je problem invazivnih vrsta postojao i ranije, praktično od kada postoje migracije ljudi, trgovina i transport, ovaj je problem postao posebno izražen u dvadesetom vijeku. Posljedica je ubrzanog rasta i širenja trgovine, transporta i putovanja, a ono što je nužno slijedilo je širenje mnogih vrsta širom planete i snažan kontinuiran rast broja vrsta unesenih u nove regije.
Uticaj invazivnih stranih vrsta
Uz uništenje staništa, strane invazivne vrste predstavljaju drugi najznačajniji uzrok gubitka biološke raznovrsnosti u svijetu. Smatra se da je gotovo polovina vrsta u SAD koje se nalaze pod prijetnjom nestanka ugrožena direktnim uticajem invazivnih vrsta ili njihovim uticajem u kombinaciji sa drugim faktorima. Ekološki uticaj ovih vrsta se ispoljava na najrazličitije načine. Tako npr. strane invazivne biljne vrste zauzimaju prostor zavičajnim vrstama biljaka, koriste vodu i hranjive materije, mijenjaju uslove u staništu, kao i strukturu i sastav zajednica, izlučuju spojeve koji negativno utiču na rast i razvoj drugih biljaka, te se ukrštaju sa autohtonim vrstama.
Pored ekoloških, strane invazivne vrste uzrokuju i značajne ekonomske štete. Procjenjuje se da invazivne vrste godišnje koštaju svjetske ekonomije stotine milijardi dolara, a prema nekim procjenama ta vrijednost je i veća i iznosi i do 5% vrijednosti globalne ekonomije. Značajan broj ovih vrsta takođe može negativno uticati na ljudsko zdravlje, poput biljke ambrozija čiji je polen izraziti alergen koji uzrokuje alergije kod brojnih ljudi.
U Evropi je u okviru projekta pod nazivom DAISIE (Delivering Alien Invasive Species Inventories for Europe) napravljena baza podataka stranih invazivnih vrsta u kojoj je registrovano 11.000 stranih vrsta za područje Evrope, te izdvojeno 100 „najgorih“ invazivnih vrsta. Najveći broj tih vrsta potiče sa područja Azije i Sjeverne Amerike. Za većinu od ovih 11.000 stranih vrsta ne postoje dokazi da negativno utiču na lokalni biodiverzitet ili nanose ekonomsku štetu, dok je za oko 15 % njih poznato da uzrokuju ekonomsku štetu, a 15 % takođe ima negativan uticaj u lokalnim ekosistemima.
Kako bi se procijenila invazivnost neke strane vrste, a time i njeni, potencijalno negativni, efekti na određenom području, provode se postupci procjene rizika. Pri tome se, u zavisnosti od rezultata procjene rizika invazivnosti, vrste smještaju u određene kategorije, odnosno na crnu ili bijelu listu. Crna lista je popis invazivnih stranih vrsta koje izazivaju zabrinutost jer su na određenom teritoriju, za koji se procjena provodi, dokazano invazivne ili bi u slučaju unošenja mogle uzrokovati probleme i štetu.
Za razliku od crne liste, bijela lista je spisak stranih vrsta čije unošenje u prirodu ne predstavlja ekološki rizik za određeno područje, te bi njihovo stavljanje na tržište, uzgoj u kontrolisanim uslovima ili uvođenje u prirodu bilo moguće pod određenim uslovima, ali se ne podstiče njihovo nekontrolisano puštanje u prirodu.
Ukoliko se za neku vrstu ne može sa sigurnošću procijeniti da li predstavlja opasnost ona može biti stavljena i na sivu listu koja uključuje vrste o čijem uticaju na životnu sredinu još nema dovoljno podataka ili je taj uticaj ograničen. Pored toga, nekada se upotrebljava i pojam „Watch list“. To je lista stranih vrsta koje bi u skoroj budućnosti mogle kolonizovati određeno područje (npr. vrste koje su prisutne u susjednim područjima/državama).
Kontrola invazivnih vrsta
Kontrola invazivnih vrsta i ublažavanje njihovog uticaja na autohtone vrste i staništa predstavlja danas jedan od najznačajnijih izazova zaštite prirode. Osim u situacijama malih i izolovanih područja, stranu invazivnu vrstu kada se proširi praktično je nemoguće ukloniti iz staništa. Zbog toga je važno rano otkrivanje prisustva potencijalno invazivnih vrsta i provođenje brzih mjera njihove kontrole i uklanjanja. Potpuno uklanjanje invazivnih vrsta moguće je jedino ukoliko se otkriju brzo, dok su njihove populacije minimalne, a najefikasniji način borbe protiv invazivnih vrsta je spriječiti ih da se prošire na neku teritoriju.
Strategija za kontrolu invazivnih vrsta uključuje (1) sprječavanje ulaska potencijalno invazivnih vrsta, (2) istrebljivanje potencijalnih invazivnih vrsta neposredno nakon invazije, (3) biološku kontrolu, (4) hemijsku kontrolu i (5) mehaničku kontrolu.
Invazivne vrste u BiH
U BiH problemu stranih invazivnih vrsta se pridaje mala ili gotovo nikakva pažnja. Uticaj koji ove vrste imaju na autohtone vrste kod nas je slabo poznat. Uz izrazito nizak nivo javne svijesti o ovom problemu u BiH još uvijek ne postoji strategija borbe protiv stranih invazivnih vrsta. Iako su monitoring i kontrola stranih invazivnih vrsta predviđeni Strategijom i akcionim planom za zaštitu biološke i pejzažne raznolikosti Bosne i Hercegovine, u BiH još uvijek ne postoji sistem koji bi spriječio njihovo unošenje, niti plan borbe protiv već prisutnih vrsta. Ova strategija definiše potrebu identifikacija vrsta i populacija invazivnih životinja, biljaka i gljiva te formiranje baze podataka, kao i uspostavljanje sistema praćenja i širenja invazivnih vrsta, što je postavljeno kao jedan od nacionalnih ciljeva.
Bosna i Hercegovina u ovom trenutku nema listu stranih invazivnih vrsta koje su registrovane na njenoj teritoriji. Postojeći podaci o ovim vrstama su malobrojni i uglavnom raštrkani u stručnoj i naučnoj literaturi i ne predstavljaju rezultat sistematskih istraživanja. Stvarni broj invazivnih vrsta u BiH je sigurno znatno veći od poznatog s obzirom na odsustvo istraživanja. Veliki broj stranih invazivnih vrsta u BiH je zvanično registrovan tek kada su već postale široko rasprostranjene i uspostavile brojne populacije te ih više nije moguće iskorijeniti.
U nastavku navodimo nekoliko primjera invazivnih vrsta biljaka i životinja koje su prisutne u našoj zemlji. Među poznatije vrste stranih invazivnih vrsta biljaka kod nas spadaju ambrozija (Ambrosia artemisiifolia), amorfa (Amorpha fruticosa), pajasen (Ailanthus altissima) i japanski dvornik (Fallopia japonica). Od insekata to je npr. krompirova zlatica (Leptinotarsa decemlineata), azijska bubamara (Harmonia axyridis) ili tigrasti komarac (Aedes albopictus). Neke od ovih vrsta registrovane su u BiH tek nedavno, poput platanove stjenice Belonochilus numenius ili stjenice listolikog stopala Leptoglossus occidentalis.
S druge strane neke invazivne vrste su u BiH prisutne već dugo vremena i postale su toliko česte da nekada i ne prepoznajemo da se radi o stranim i invazivnim vrstama, poput npr. bagrema (Robinia pseudoacacia L.) koji je porijeklom iz Sjeverne Amerike, a u Evropu je prvi put unesen u Francusku još 1601. godine. Osim kao ukrasno drvo bagrem se sadi i za potrebe pošumljavanja, zaštite od erozije, za proizvodnju drveta za ogrjev i kao medonosna biljka. Bagrem je rasprostranjen u cijeloj BiH na različitim tipovima staništa, prije svega u listopadnim šumama i staništima degradiranim ljudskom aktivnošću. Svojim širenjem dovodi do smanjenja biološke raznovrsnosti u autohtonim šumskim zajednicama. Najveću prijetnju bagrem predstavlja za otvorene ekosisteme koje u velikom broju i vrlo brzo potpuno obrasta uništavajući autohtonu floru i faunu.
Ambrozija (Ambrosia artemisiifolia L.) je jednogodišnja zeljasta biljka koja naraste do 1,5 metar visine. Vodi porijeklo iz Sjeverne Amerike, a u Evropu je unesena u 19. vijeku. Zbog svoje izuzetno velike reprodukcijske moći i dobre sposobnosti prilagođavanja u novim staništima, vrlo se brzo širi, posebno na poljoprivrednim površinama i zapuštenim oranicama, gdje i nanosi najveće štete. Ambrozija je i izrazito alergena biljna vrsta čije cvjetanje svake godine izaziva teške alergijske reakcije kod određenog dijela populacije.
Japanski dvornik (Fallopia japonica (Houtt.)) je biljka koja vodi porijeklo iz istočne Azije, a u Evropu je unesena početkom 19. vijeka. Ova vrsta formira guste šikare prekrivajući i gušeći druge biljne vrste. U BiH je široko raširena, a može se vidjeti u velikom broju i uz rijeku Miljacku u centru Sarajeva. Upravo su otvorena staništa, obale rijeka i potoka i čistine uz puteve staništa u kojima ova vrsta najbolje uspijeva i u kojima uništava autohtnu vegetaciju i za nju vezane druge vrste. Ova biljka naraste do visine od tri metra i ima duboko i široko razgranat korijenov sistem i visoku sposobnost regeneracije, te je izuzetno otporna i teško je istrijebiti.
Pajasen ili kiselo drvo (Ailanthus altissima (Mill.) Swingle) je vrsta porijeklom iz istočne Azije koja na prostoru BiH ima snažne populacije, a čije ubrzano širenje ima katastrofalne posljedice na mnoge autohtone vrste, što kod nas još uvijek nije dovoljno prepoznato kao problem.
Azijska bubamara (Harmonia axyridis Pallas, 1773) je vrsta o čijoj masovnoj pojavi u posljednje vrijeme sve češće izvještavaju mediji. Ona potiče iz istočne i srednje Azije, a unosena je na područje Evrope u cilju kontrole biljnih vaši. Danas je prisutna u većini evropskih zemalja, a u Bosni i Hercegovini već nekoliko godina se registruje u izuzetno velikom broju i prisutna je na cijelom prostoru države. Ima negativan uticaj na populacije autohtonih vrsta bubamara, ali i mnogih drugih korisnih insekata kojima se hrani.
Na našoj web stranici možete pročitati tekst posvećen azijskoj bubamari, danas jednoj od najraširenijih i najpoznatijih vrsta invazivnih insekata u svijetu koja je već desetak godina prisutna i kod nas.
Sjevernoamerička stjenica, Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 je jedna je od 16 neevropskih vrsta stjenica do danas unesenih u Evropu, od kojih 10 potiče upravo iz Sjeverne Amerike. Amerikanci su je nazvali „zapadnom stjenicom sjemena četinara” (western conifer seed bug), čime su, uz područja odakle potiče, naznačili i njenu štetnost za sjeme drvenastih vrsta iz porodice Pinaceae. Zbog karakterističnog spljoštenog proširenja zadnjih nogu, takođe je poznata i kao „stjenica listolikog stopala“ (leaf-footed bug). Nakon dolaska na evropski kontinent u Italiju 1999. godine ova se stjenica vrlo brzo širi Evropom, pa je u nepunih 10 godina prodrla u velik broj zemalja, od Velike Britanije na zapadu, do Ukrajine i Rusije na istoku, od Norveške na sjeveru do Turske na jugu.
Ukoliko ste na svojim grmovima šimšira uočili gubitak lišća i sušenje velika je vjerojatnoća da ih je napao šimširov moljac, Cydalima perspectalis (Walker, 1859). Taj leptir je invazivna strana vrsta porijeklom iz Azije (Kina, Koreja, Japan), koja je u Evropi prvi puta zabilježena u Njemačkoj 2006. godine. Vjerojatno je unesen sadnicama šimšira iz Kine, nakon čega se vrlo brzo proširio kontinentom, a do danas je potvrđen u 18 evropskih zemalja.
Vrsta uzrokuje potpuni gubitak lišća šimšira što kao posljedicu ima njegovo sušenje. Širi se putem trgovine zaraženim sadnicama (šimšir je jedna od najprodavanijih ukrasnih biljaka) i letom leptira. Budući da je šimšir vrlo česta ukrasna biljka u našim krajevima u kojima se već sadi stotinama godina, šimširov moljac predstavlja ozbiljnu prijetnju za veliki broj ukrasnih grmova i parkovske površine. Gusjenice su vrlo proždrljive, samo jedna gusjenica tokom svog razvoja može pojesti desetine listova, a na jednom grmu može ih biti jako veliki broj tako da je potpuni gubitak lišća uz paučinu na granama šimšira znak velike prisutnosti ovog leptira. U BiH je ova vrste prisutna već godinama i registrovana u svim krajevima naše zemlje.
Belonochilus numenius (Say, 1832) je još jedna invazivna vrsta stjenice porijeklom iz Sjeverne Amerike (Kanada, SAD, Meksiko). U Evropi je prvi put registrovana u Španiji 2008. godine i od tada se proširila velikom brzinom, tako da je već do 2016. godine zabilježena u 14 zemalja. B. numenius je vezan za stabla platana, a u Evropi je uglavnom registrovan u urbanim područjima. Ova vrsta se hrani sjemenom platana i većinu života provodi u njegovim plodovima. U Bosni i Hercegovini je zvanično registrovana 2016. godine u Banjaluci.
U okviru naših aktivnosti posebnu pažnju posvećujemo stranim invazivnim vrstama, posebno insektima, koje nalazimo sve češće prilikom terenskih istraživanja. S obzirom na to da u BiH ne postoji veliki broj podataka o njihovom prisustvu pozivamo vas da se priključite prikupljanju informacija o njihovom rasprostranjenju i pošaljete nam podatke ukoliko ih primjetite. Jesen i zima su idealan period za prikupljanje podataka za neke od njih, poput H. axyridis ili L. occidentalis, jer ih tada možemo često pronaći u kućama i stanovima u kojima traže sklonište za prezimljavanje.
Pronalazak možete prijaviti e-mailom na:
Uz fotografiju primjerka potrebno je da nam dostavite što tačniju lokaciju (koordinate) i datum pronalaska, kao i ime osobe koja je pronašla.
Korisni linkovi:
Convention on Biological Diversity – Invasive Alien Species
Delivering Alien Invasive Species Inventories for Europe (DAISIE)
East and South European Network for Invasive Alien Species (ESENIAS)